کتاب حوزه نجف و فلسفه تجدد در ایران

نجف شهری مقدس، تاریخی و سیاسی است. همة این ابعاد از برکات نام عظیم علی‌بن ابی‌طالب(ع) پدید آمده است. ایرانیان به جهت ارادت به مقام علوی، تعلق خاطر فراوان به نجف و عمارت آن داشته‌اند و از هرگونه خدمت به صحن و سرای علی(ع) دریغ نورزیده‌َاند. آغاز تأسیس حوزه علمی نجف به مهاجرت شیخ طوسی به این شهر بازمی‌گردد. از آن به بعد، نجف دوره‌‌های تاریخی متفاوتی را طی کرده است. در این شهر مدارس و کتابخانه‌های بسیار وجود داشته است. مقارن دوران مشروطیت، حوزه درس آخوند خراسانی در نجف، رونق و نشاط علمی بسیار پدید آورده بود. نجف البته رونق سیاسی فراوان نیز یافت و این البته به عوامل زمینه‌ساز ذهنیت سیاسی در عراق و به‌ویژه در نجف بازمی‌گشت. حضور اقوام و طوایف گوناگون، علما و روحانیون آزادی‌خواه و نواندیش به این امر دامن می‌زد. مقارن ایام مشروطیت، ایرانیان آزادی‌خواهی در عراق بودند که گرایش به اندیشه‌های دینی داشتند و به فعالیت‌هایی چون روزنامه‌نگاری می‌پرداختند. از خلال اسناد تاریخی، دشمنی انگلستان با این آزادی خواهان متدین آشکار می‌شود. بررسی مطبوعات سیاسی نجف، ناگفته‌های بسیار تاریخی را بازمی‌گوید. از خلال مکتوبات و جراید سیاسی نجف و با پژوهش در آنها اصول فلسفه سیاسی حوزه نجف به‌دست می‌آید. در این مکتوبات از علل انحطاط جوامع و دول، جنگ‌های صلیبی، مواجهه تمدن اسلامی با غرب و اصول حیات اجتماعی سخن به‌میان آمده است. همچنین ماهیت تفکر غرب و نقد اقتباس آن در فلسفه تجدد ایران مورد بررسی قرار گرفته است. جالب است که در همه متون تاریخی آن دوران، نقادی اندیشه غربی و تقلید و اقتباس از آن بررسی و یادآوری شده است. حوزه نجف از روند سیاسی و اجتماعی ایران در دوره مشروطه دوم انتقاد می‌کرد. درپی این انتقادها، بحث ضرورت حکومت و حاکمیت اندیشه دینی و نقش دین در اعتلای ملت به میان آمد و اصلاحات و نیز وحدت اسلامی مورد تأکید قرار گرفت.

وقتی مکتوبات، مطبوعات و متون تاریخی ـ سیاسی  نجف را در عصر مشروطیت بررسی می‌کنیم، به جنبه‌های بسیار جالب و تازه‌ای از دیدگاه‌های مبتنی بر گونه‌ای اندیشه دینی و عقلانیت و فلسفه تاریخ برمی‌خوریم. این جنبه‌ها بیشتر صبغة انتقادی دارد و بر آن است تا با استمداد از عناصر اندیشة دینی به بررسی و مطالعه وضع موجود عصر و نظام‌ها و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی مطلوب و لازم بپردازد. در این نوشته‌ها، مرعوبیت در برابر دنیای جدید غرب نقد می‌شود و روح جامعه و قوانین زندگی اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد. نقد اصول تمدن و مدنیت غرب، نقد رواج فرنگی‌بازی و اجنبی‌زدگی در ایران، بررسی اصول تمدن‌سازی و تطبیق ماهیت تمدن غرب و اسلام، ازجملة آن ابعاد و جنبه‌هاست. مظاهر تمدن جدید انعکاسی نسبی در اندیشه سیاسی نجف داشتند و البته مورد نقد قرار می‌گرفتند. آنچه بر آن تأکید می‌شد، ماهیت استعماری غرب و ضرورت بیداری اسلامی بود. پس از فروشستن غبار تحریف و جنجالهای ویژة آن دوران، حوزه مشروطه‌خواه نجف به‌دور از هیجان‌های کاذب سیاسی و حزبی به تأمل و نقد روند مشروطیت در ایران می‌پردازد. این تأمل البته با انتقاداتی نیز همراه است. این حوزه از برخی مطبوعات و جراید ایران در نشر عقاید ضددینی انتقاد می‌کند و نسبت به رواج منکرات دینی و اهانت‌ به مقدسات در مطبوعات هشدار می‌دهد. نوعی تفسیر دینی از مشروطه و لزوم برقراری قانون دینی در جامعه، مشرب و مرام مشروطه‌خواهی نجف را از خطر حاکمیت تجددخواهان ایران جدا می‌کند. حوزة نجف در پایه‌ریزی اصول مشروطیت برای ایران، بقیة نقش زیربنایی و ماهوی‌ دین را در استقرار ملیت و ثبات و اعتلای جامعه مهم می‌شمرد و به خلاف تفسیر تجددخواهان مشروطه، آن را تنها عامل تهییج توده‌های مسلمان نمی‌خواست. نگاشته‌های سیاسی حوزة نجف از موانع تحقق این اندیشة دینی نیز سخنان بسیار گفته‌اند و آن را از جهات گوناگون کاویده‌اند. در این عرصه، بحث اصلاحات در ضوابط اجتماعی، نظام های آموزشی و نظام حکومتی و اداری ایران نیز مورد توجه قرار گرفته است. از خلال مطالعة مکتوبات سیاسی نجف، اصول فلسفة سیاسی آن حوزه در مورد تجدد، اصلاح‌طلبی، غرب‌شناسی، استعمارشناسی، نهضت‌شناسی و مسائل گوناگون اندیشة سیاسی به دست می‌آید.