کتاب انقلاب و ارزش ها

هدف نهایی انقلاب اسلامی ایران، زمینه‌سازی تحول عظیم، عمیق و گسترده فرهنگی، اخلاقی و معنوی بوده است. رهبران انقلاب اسلامی ایران آن را «انقلاب ارزش‌ها» خوانده‌اند. اکنون می‌سزد که با تحلیلی مستند و مبتنی بر واقعیات جامعه ایرانی در دو دهه گذشته، میزان توفیق انقلاب اسلامی در مهم‌ترین و بنیادی‌ترین عرصه‌ها ـ که همان عرصه ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی است ـ سنجیده شود. پرسش اصلی این است: آیا جهت‌گیری و گستره ارزش‌های اجتماعی، اخلاقی و معنوی در جامعه ایران در دو دهه اخیر،‌ نسبت به آنچه در دوران سلطه بیگانه و حکومت پهلوی جریان داشت،‌ تفاوتی کرده است یا نه؟ در این کتاب، قلمرو مطالعه و بررسی تحول ارزشها، «جامعه» است نه «نظام». ارزش عرصه‌های فراوانی دارد و در شاخه‌های گوناگون دانش بشری پژوهیده می‌شود. اگر امتیاز اساسی انسان را در  «فرهنگی بودن» او بدانیم، درمی‌یابیم که نظام‌های ارزشی، عنصری مهم از فرهنگ به‌شمار می‌آیند.

ترابط ارزش‌ها با جامعه، واقعیت و ادیان، و بررسی آن‌ها در این سه عرصه، می‌تواند ما را با مهم‌ترین آرمان انقلاب اسلامی، یعنی تحول ارزش‌ها، آشناتر کند. صبغه دینی انقلاب اسلامی ایران ایجاب می‌کند که برای ارزیابی میزان توفیق این انقلاب در تحول فرهنگی و احیای ارزش‌های دینی، با استناد به منابع اسلامی، مجموعه‌ای از شاخص‌ها را استخراج کنیم و بر مبنای آن به سنجش سیر تحول ارزش‌ها بپردازیم. در این پژوهش،‌ هشت شاخص اصلی،‌ برگرفته از محورها و اصول ارزش‌های اجتماعی اسلام و برخاسته از اهداف انقلاب اسلامی، مورد سنجش قرار گرفته است: ارزش‌های عاطفی، انسانی و رفتاری متقابل بین آحاد جامعه؛ ارزش‌های خاص دینی و عبادی؛ ارزش‌های تربیتی و فرهنگی و میزان اهتمام اعضای جامعه به این امور؛ همگرایی سیاسی جامعه و میزان پیوند دولت با مردم؛ احساس آزادی سیاسی و اجتماعی و میزان تحقق آن؛ مشارکت اجتماعی و سیاسی و اهتمام اعضای جامعه به آن؛ حس اعتماد به نفس و اقتدار و استقلال ملی. این مفاهیم بنیادین در ساختار قانون اساسی نیز جلوه کرده است. انجام پژوهش میدانی یکی از شیوه‌های تحقیق در موضوع «تحول ارزش‌ها»، می‌تواند دیدگاه جامعه و نیز «حداقل وضعیت» را نشان دهد. این پژوهش میدانی در پاییز سال 1377 و در یک جامعة آماری نمونه در شهر تهران انجام یافت و در آن کسانی مورد پرسش قرار گرفتند که در زمان پیروزی انقلاب حداقل 15 و حداکثر 40 سال و در زمان انجام تحقیق ـ با سطح معلومات دیپلم ـ بین 35 تا 60 سال داشته‌اند. در تحلیل پژوهش، به‌نظر می‌رسد حدود چهل درصد پاسخ‌دهندگان، سیر تحول ارزش‌ها را منفی نمی‌دانند و در برابر و به همین نسبت، ارزش‌های معنوی و اجتماعی را در سطح جامعه در حال افول تلقی می‌کنند. حدود بیست درصد دیگر نیز برآنند که اگر توجه خاصی به روند ارزشی جامعه نشود،‌ جای نگرانی خواهد بود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحول چشمگیری در ارزش‌های اجتماعی جامعة ایران رخ داده، اما در اواخر دهة دوم پس از پیروزی، وضعیت جامعه نشان‌دهندة افول برخی از شاخص‌های ارزشی است. نکته مهم این‌که نسل انقلاب از میزان رشد فرهنگی انجام یافته،‌ راضی نیست و انتظاری فراتر دارد. این افول و نارضایتی ریشه در برخی عوامل فرهنگی، اقتصادی و بین‌المللی دارد. در هر حال، برای ایجاد جهت‌گیری مثبت در دگرگونی فرهنگی و معنوی جامعه، این راهکارها بایسته‌اند: تحقق‌ باوری عمیق، عقلانی و مبتنی بر نظام ارزشی اسلام در مدیران جامعه؛ رسیدن این مجموعه به «برداشت و معرفت واحد» در اصول اساسی مطلوب ارزشی؛ تلاش گسترده برای لحاظِ نظام ارزشی مطلوب در اجزای جامعه؛ تبلور این نظام ارزشی در رفتار مدیران، ساختار و برنامه‌های اجرایی کشور؛ و وجود مرجعی مسئول و رسمی که چنین روندی را زمینه‌سازی، تسهیل و تسریع کند.