کتاب اهداف توسعه با نگرشی سیستمی

 در تبیین اهداف توسعه، پیش از هر چیز لازم است مفاهیمی چون اهداف، سلسله مراتب آن‌ها، منشأ شکل‌گیری اهداف، یعنی نیازهای حیاتی و عالی انسان‌ها، و در نهایت ویژگی‌های انسان خلاق و توسعه‌ساز تحقیق و بررسی کافی شود. هدف در این‌جا خواسته‌ای است که کوشش‌ها به طرف آن هدایت می‌شود و به سه دستة هدف نهایی، اهداف کلی و اهداف جزئی تقسیم می‌گردد. دربارة نیازهای اساسی بشر نیز مباحث مهمی وجود دارد که هرم مازلو یکی از آن‌هاست. اگر نیازهای اساسی انسان به نحو واقعی ادراک و ارضا می‌شدند، مشکلات اجتماعی و فردی بشر بسیار کاهش می‌یافت، اما انسان‌ها تحت تأثیر نظام ارزشی محیط خودند. در مبحث توسعه، اگر بخواهیم ارتباط نظام اقتصادی با دیگر خرده‌نظام‌های یک نظام اجتماعی ـ فرهنگی و پیوند توسعة اقتصادی با نظام اقتصادی را دریابیم، باید تصویر روشنی از مفاهیم «نظام»، «اقتصاد» و «نظام اقتصادی» داشته باشیم. مفهوم نظام، قالبی است که در آن، جهان‌شناسی سیستمی و جهان‌بینی قرن بیستم شکل گرفته است و گاه بیش از سی تعریف مختلف از آن ارائه داده‌اند. در این میان، در تمام تعاریف نظام، دو مفهوم اساسی «کلیت» و «روابط فیمابینی میان عناصر نظام» وجود دارد. البته اندیشمندان سیستمی مفاهیم تکمیلی دیگری را نیز در تعریف نظام آورده‌اند. معیار سنجش ماهیت یک نظام تشخیص اهداف واقعی از اهداف ظاهری و ادعایی است. در این زمینه، نظام اقتصادی مجموعة پیچیدة سازمان یافته‌ای از اجزای به هم وابسته است که رفتار بشر را برای تولید و توزیع کالاها و خدمات با استفاده از منابع کمیاب به منظور مصرف هماهنگ می‌کند. این مفهوم از نظر «ساختاری» سودمند است، ولی نارساست. به همین دلیل، «تحلیل کارکردی» نظام را برای تعیین بهتر اصل تنظیم کنندة فرآیند اقتصادی مطرح کرده‌اند.

هدف نهایی نظام‌های اقتصادی نیز مصرف و رفاه اقتصادی است. از لحاظ تاریخی، توسعة اقتصادی غرب تحولی درازمدت بوده است و هرچند با سلطة بورژوازی صنعتی و خرده‌نظام اقتصادی همراه بود، هیچ یک از سرمایه‌داران چشم‌انداز حرکت اقتصادی و عواقب آن را به نحو برنامه‌ریزی شده پیش بینی نمی‌کردند. اقتصاد توسعه نیز در وضعیت سلطه‌طلبی تولید یافت و هدف آن تنها رشد اقتصادی بود. بر توسعة غربی‌ساز و اقتصاد توسعه نقدهای متعددی وارد شده است. عدم توجه به عوامل غیراقتصادی در فرآیند توسعه و جزئی‌نگری موضوعات و همه‌جانبه ندیدن توسعه، بی‌توجهی به حقوق بشر و مشارکت مردم، عدم جهان شمولی نظریه‌های اقتصادی غربی، عمومیت نداشتن نظریه‌های توسعه و عدم توزیع عادلانه درآمدهای ناشی از رشد اقتصادی، از جملة این نقدهاست. رشد نوین اقتصادی وجه غالب توسعة غربی است. اما به گفته برخی از اندیشمندان، آن تغییرات روحی و اجتماعی‌ای که شرایط رشد را فراهم کرد، سکولاریسم، برابری و ناسیونالیسم بود. البته نگرش معقول و مطلوب به دنیا، از پیش‌نیازهای فرهنگی مؤثر بر توسعه و رشد اقتصادی است، اما اگر با نهادینه شدن غفلت از خدا در عرصة کلان جامعه و از خودبیگانگی و مادی‌گرایی و مصرف‌گرایی همراه شود، نامطلوب است. دستاوردهای توسعه در نظام‌های فرهنگی ـ اجتماعی سرمایه‌داری، با شناخت ابعاد توسعة اقتصادی شناخته می‌شود. در این زمینه، اشتغال مهم‌ترین و اساسی‌ترین زیربنای ساختار رفاهی یک جامعه است. اما ماهیت رشد نوین اقتصادی که قرار بود اشتغال کامل ایجاد کند، به خاطر ساختار سرمایه‌سالارانه‌اش که در نهادهای مالکیت خصوصی و اشتغال مبتنی بر استخدام و سازوکارهای بازار و تکنولوژی تجلی یافته است، نمی‌تواند هدف «رشد اشتغال آفرین» را به نحو مناسب تحقق بخشد. رشد عادلانه نیز از دستاوردهای توسعه شمرده می‌شود، اما رشد شرط لازم برابری است و نه شرط کافی. در عرصة توسعة اقتصادی باید به مفهوم پایداری رشد نیز توجه شود. رشد اقتصادی پایدار هم بدون توجه لازم به محیط زیست دوامی نخواهد داشت. رشد مشارکت آفرین و رشد هویت آفرین، سویه‌های دیگری از دستاوردهای توسعه قلمداد می‌شوند. اما اگر بخواهیم از اهداف توسعه در نظام‌های اجتماعی ـ فرهنگی اسلام سخن بگوییم، باید نخست انسان را از دیدگاه اسلام بشناسیم. هدف نهایی خداوند از خلقت انسان، ربوبیت انسان و مظهر جمال و جلال خدا شدن است. ایجاد نظام اجتماعی ـ فرهنگی عادلانه نیز از اهداف متوسط در سطح کلان جامعة بشری و ارسال رسل است.

توسعة اسلامی فرآیند تحول بلندمدت و همه‌جانبه (و نه صرفاً اقتصادی) و ساختاری و کیفی درون یک نظام اجتماعی ـ فرهنگی اسلامی به نام جامعه (دولت ـ ملت) است که نیازهای واقعی رو به گسترش جمعیت را با روش عقلانی و در چارچوب احکام و اهداف اسلام تا حدی که امکان دارد برآورده کند. بر این اساس، اهداف توسعه در نظام اجتماعی ـ فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نیز رشد اقتصادی، رشد اشتغال آفرین، رشد عادلانه، رشد پایدار، رشد مشارکت آفرین و رشد هویت آفرین است. اما همة این اهداف با محتوای مفاهیم و دیدگاه‌های دینی آکنده شده و مبتنی بر اندیشه‌های اسلامی در باب انسان است. این اهداف به سبب محتوای توحیدی و غیرمادی خود، زمینه‌ساز رویکرد ویژه‌ای از توسعة انسانی در ایران است.