کتاب آشنایی ایرانیان با فلسفه های جدید غرب

بررسی مسألة آشنایی ایرانیان با فلسفة جدید غرب هم پژوهشی تاریخی است و هم البته رابطة مستقیمی با مسألة سنت و تجدد و نیز دیدگاه‌های فلسفی دارد. در عالم اسلام و خاصه در نزد ایرانیان تا دورة معاصر و حتی صرفاً تا سدة اخیر، هیچ‌گاه تفکر غربیان مستقل و جدا از اعتقاد دینی آنها یعنی مسیحیت مطرح نشده است. متکلمان و متفکران ایرانی تا اواخر قرن نوزدهم میلادی هیچ نوع فکر مستقلی را خارج از اعتقادات دینی مسیحی برای غربیان قائل نبوده‌اند. در دورة صفویه یکی از عمیق‌ترین انواع تحلیل و انتقاد از مسیحیت غربی را در نزد سید احمد علوی عامل اصفهانی می‌توان دید. در دوران صفوی مبلغان تبلیغات فراوانی دربارة مسیحیت می‌کردند و همین منازعات و مناظرات سیاسی را درپی می‌آورد. شاردن، جهانگرد فرانسوی قرن هفدهم میلادی، روایتی از فلسفة ایران را در دورة صفوی به دست داده است. البته گفته‌های او دربارة علم و فلسفة دورة صفوی از حد گزارش سادة مسافری اروپایی تجاوز نمی‌کند، اما بسیار عمیق و ساده و مستند نوشته شده است. ایران در دوران صفوی میدان عملیاتی سیاست دول غرب بوده و نفوذ آن‌ها از همین دوره آغاز شده است. تلاش‌های علمی و ادبی صورت‌یافته از سوی عالمان غرب نیز در همین عرصه ارزیابی می‌شود. مثلاً در قرن یازدهم هجری، فرهنگی چهارزبانه شامل زبان‌های ایتالیایی، لاتین، فرانسه و فارسی در آمستردام هلند به چاپ می‌رسد و نویسنده تألیف آن‌را بر اثر اهمیت امر تبلیغ و مسألة رابطه با ایرانیان مفید و ضروری می‌شمارد. کتاب البته فواید تاریخی و زبان‌شناختی بسیار دارد. در دوران قاجار، یکی از کسانی که می‌تواند تصویری از وطن‌پرستی ایرانیان و توجه به مسألة تجدد باشد، عباس‌میرزاست. بررسی شخصیت، علایق و آرمان‌های عباس‌میرزا وضع تاریخی آن دوران و نسبت ایرانیان با اندیشه‌های مغرب‌زمین را آشکارتر می‌کند. یکی دیگر از منابع دستیابی به فهم وضعیت فرهنگی ایرانیان از نظرگاه غربیان، خاطرات اوژن بوره و تک‌نگاره‌ها و گزارش‌های او از مسیحیان شمال غربی ایران و رقابت کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها در ایران عصر محمدشاه قاجار است. نخستین ترجمة فارسی از متون فلسفی غرب، ترجمة گفتار و روش دکارت است که تحت عنوان «حکمت ناصریه» در سال 1279 ق با اجازة مخصوص ناصرالدین شاه به‌چاپ رسیده است. البته این ترجمه وافی به مقصود نیست و اهمیت اندیشه‌های دکارت را نشان نمی‌دهد. یک چهرة دیگر متجدد در عصر قاجار، حسینقلی آقاست که البته به روایت کنت دو گوبینو از رجال مؤثر و نمونه‌ای از تصویر موقعیت تاریخی ایران در عصر جدید بوده است. اما در میان رجال دورة ناصری هیچ‌کس به اندازة میرزاملکم‌خان با اوضاع جهان غرب در قرن نوزدهم آشنا نبوده است. بررسی زندگی و اندیشه‌ها و اصول نظری نظام پیشنهادی او، نوع برخورد و مواجهه ایرانیان با فلسفه و زندگی غربیان را روشن‌تر می‌کند. از دیگر رجال قابل مطالعه و پژوهش در این عصر، میرزافتحعلی آخوندزاده است. شرح اندیشه‌های او وضع تجددطلبی ایرانیان را پدیدار می‌سازد. افضل‌الملک کرمانی، دومین مترجم رسالة دکارت به فارسی، نیز ازجملة همین رجال ترقی‌خواه شمرده می‌شود. اما یکی از منابع نسبتاً قدیمی فارسی که در آن به‌نحوی اشاره‌ای به فلسفه‌های جدید غربی شده است، کتاب معروف «بدایع الحکم»، اثر ملاعلی مدرس زنوزی، است. بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله و آقاعلی حکیم مدرس زنوزی از دیگر کسانی شمرده می‌شوند که درصدد مواجهة فلسفی با اندیشه‌های فیلسوفان غرب برآیند. البته مسائلی که بدیع‌الملک میرزا طرح کرده است با توجه به سنت فرهنگی خانوادة او، حائز اهمیت خاصی است. اما شاید شاخص‌ترین چهره در این زمینه و آغازگر مواجهة جدی با فلسفة مغرب‌زمین، محمدعلی فروغی، رجل سیاسی رسمی و شناخته‌شده، باشد. آثاری که فروغی در زمینة فلسفه‌های اروپا تحریر کرده، از لحاظی رابطة تنگاتنگی با دیگر آثار او دارد. در هرحال، تجددخواهی او در این آثار متجلی شده است. نگارش «سیر حکمت در اروپا» و ترجمة کتاب و رسالة دکارت، در حقیقت، عمدی و برای آغاز آشنایی جدی فارسی‌زبانان و ایرانیان با مفاهیم جدید فلسفة غرب و نیز برای نشان دادن زیربنای پیشرفت علمی و صنعتی غرب، آن‌گونه که فروغی درمی‌یافته، بوده است.