اندیشه های اقتصادی ابن خلدون

ابن‌خلدون،‌ فیلسوفِ مورخ و جامعه‌شناسِ اقتصاددان، بیش از شش سدة پیش با روشی علمی و فراتر از فاهمة عصر خود، به مطالعه و تحقیق ابعاد مختلف پدیده‌های اجتماعی پرداخته است. اعتبار و شهرت او بیش‌تر مرهون «مقدمه»ی کتاب البصر است. این کتاب پدیده‌های اجتماعی را تحلیل می‌کند و درپی کیفیات عارض بر حیات جمعی به‌منظور تبیین سیر تحول امور اجتماعی و کشف قانونمندی آن است. تجارب، اطلاعات و تکاپوی علمی ابن‌خلدون، وی را از سایر شخصیت‌های علمی متمایز می‌کند. کتاب او تنها در اوایل قرن نوزدهم میلادی مورد توجه قرار گرفت و از آن پس بسیاری چون توین‌بی و جورج سارتن آن را ستودند و ارزشمند دانستند. ابن‌خلدون در کتاب خود پدیده‌های اقتصادی را نیز تحلیل می‌کند. او مباحث فراوانی در عرصة دانش و نظریه‌های اقتصادی مطرح کرده است. طرح اقتصاد کلاسیک،‌ اهمیت عوامل اقتصادی، تئوری‌پردازی درباب مالیات، تعدیل بین حرفه‌ها، تئوری ارزش کار، تقاضای مشتقه، مفهوم سود، تئوری پول و اقتصاد بین‌الملل،‌ از جملة مباحث اقتصادی ابن‌خلدون به‌شمار می‌آیند. روش تحقیق ابن‌خلدون، روش برهان و استدلال عقلی است. او در فراهم‌سازی مقدمات استدلال از استقرا، تجربه و حتی تحلیل‌های آماری نیز بهره می‌جوید. گردآوری اطلاعات، بررسی صحت آن‌ها، قرار دادن آن‌ها در درون کل نظام اجتماعی،‌ توصیف و سرانجام، نتیجه‌گیری، مراحل کار پژوهشی ابن‌خلدون است. او دانشی جدید به‌نام «علم عمران» را پی‌ می‌ریزد که گرچه با تاریخ رابطه‌ای نزدیک دارد، اما مستقل از آن است. هدف این علم در نظر او، کشف علل و عوامل مؤثر در رویدادهای اجتماعی و بیان شرایط و زمینه‌های تحقق آن‌هاست، نه صرف توصیف و ذکر وقایع اجتماعی، موضوع این علم، «عمران بشری و اجتماع انسانی» است و مسائل آن،‌ کلیة زمینه‌های حیات اجتماعی بشر را دربر می‌گیرد. ابن‌خلدون «نظام اقتصاد معیشتی» و «نظام اقتصاد افزارمند شهری» را مظهری از مظاهر عمران بشری می‌داند و در قالب علم عمران به آن‌ها می‌پردازد. او معتقد است که اقتصاد معیشتی در مقایسه با نوع دیگر اقتصاد، ناقص است و در تأمین نیازهای خود به جامعة شهری وابسته است. از نظر او، کار در کسب درآمد و انباشت ثروت اهمیت دارد،‌ زیرا عامل کار در کنار زمین و سرمایه، محرک تولید است. کار به‌علاوة فکر و تعاون، زیربنای تمدن بشری است. از سوی دیگر، عامل تعیین‌کنندة توسعة اقتصادی و پیشرفت جوامع،‌ تقسیم کار و تولید جمعی است. «کار مازاد» نیز متغیری کلیدی برای توسعة اقتصادی محسوب می‌شود. ارزش از نظر ابن‌خلدون،‌ از نوع درآمد و ثروت است و منشأ اصلی آن نیز کار به‌شمار می‌رود. در تعیین ارزش، مبادلة مصرف‌کننده و تولید‌کننده دخالت دارند. هزینة تولید، مطلوبیت، فراوانی کالا نسبت به تقاضا، نوع کالا و حجم بازار، و درآمد، از عوامل مؤثر بر تبیین قیمت به‌شمار می‌آیند. ابن‌خلدون دربارة نظریة دستمزد و معیار تعیین آن،‌ مالکیت‌های بزرگ زمین و نظریة جمعیت، تحلیل‌هایی چندجانبه ارائه می‌دهد. از نظر او، فساد اخلاقی، بحران‌های سیاسی و آلودگی‌ محیط زیست، عامل توقف یا کاهش رشد جمعیت است. ابن‌خلدون نظریة تعادل درآمد و هزینه و رابطة آن با رفاه اقتصادی را در سه سطح فرد یا خانوار،‌ بازار و شهر مطرح می‌کند و الگویی از این تعادل در دو اقتصاد غنی و فقیر به دست می‌دهد. او در نظریة درآمد خود به بحث راه‌های تحصیل درآمد می‌پردازد و از مدیریت بازرگانی و احتکار سخن می‌گوید. بحث پول و وظایف آن، عرضة پول و نظریة مقداری پول از دیگر مباحث اقتصادی ابن‌خلدون است. در اقتصاد بخش عمومی، مباحثی چون نظریة دولت، انواع قانون، تحولات دولت، تنظیم مالیة عمومی و اقدامات دولت برای جبران کسری بودجه طرح می‌شود. ابن‌خلدون قواعدی پنج‌گانه را به‌عنوان قوانین مالیات‌ستانی عرضه می‌کند و فواید نظام مالیاتی مطلوب را برمی‌شمرد. حدود دخالت دولت در اقتصاد از دیگر مباحث ابن‌خلدون است. ایجاد امنیت،‌ وظایف نظارتی، انجام خدمات عمومی، ایجاد تعاون، تأمین اجتماعی، از وظایف دولت شمرده می‌شوند. نظریة رشد و رشد و توسعة اقتصادی نیز در دیدگاه ابن‌خلدون جایگاهی ویژه دارد. عوامل جغرافیایی و اقتصادی، مواردی همچون تقسیم کار و تولید جمعی، شکوفایی صنعت، و نیز عوامل سیاسی در این بخش پژوهیده شده‌اند. حقیقت این است که بررسی کاربردهای واژة عمران در مقدمه و نیز فهرست مسائل آن، سیاهه‌ای از ماناترین مسائل جامعه‌شناختی، اقتصادی و سیاسی به دست می‌دهد که با تمدن بشری ارتباطی تنگاتنگ دارد.