میدان و شهر: سرگذشت میدان‌های توپخانه از تهران تا شیراز

مطالب کتاب در دو بخش و هفت فصل تنظیم شده‌اند که در پی هم خواهند آمد:

• بخش اول به تجربۀ میدان در شهر ایرانی می‌پردازد و دو فصل دارد. فصل نخست کتاب، شهر، میدان و ارگ نام دارد و در آن تصویری از ساخت اجتماعی و کالبدی شهر و نسبت آن با ارگ و میدان ارائه شده است. در همین فصل گونه‌های میدان در شهر ایرانی معرفی شده و نقش و کارکرد آن بازشناسی می‌شود. فصل دوم از همین بخش تجربۀ میدان را در شهر ایرانی روزگار قاجار مد نظر دارد. به همین سبب مجموعه‌ای از شهرها در پهنه‌های گوناگون جغرافیایی کشور انتخاب شده و میدان‌های تاریخی آنها در نقشه‌های تاریخی موجود از دورۀ قاجار تحلیل شده است. توپ، توپخانه و نقش آن دیگر موضوع کلیدی این فصل است. پایان همین فصل به عناصر اصلی در تعریف میدان توپخانه در شهرهای این روزگار اختصاص دارد.
• بخش دوم کتاب به طور خاص به میدان‌های توپخانه و مشق شیراز می‌پردازد و شامل پنج فصل است. نخستین فصل این بخش که فصل سوم کتاب است، ساختار شهر شیراز و میدان‌های تاریخی آن را معرفی می‌نماید. در این فصل گسترش شهر از نخستین نطفه‌های آن تا انتهای روزگار قاجار بررسی شده است. همچنین به شرایط حکومتی و اجتماعی شهر در دوران افشاریان و زندیان به عنوان پیش زمینه‌های لازم برای شناخت نقش این دو میدان اشاره شده است. در این بخش ویژگی‌های معماری و شهرسازی دورۀ زندیه نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. همچنین ساختار شهر شیراز، محورها و دوره‌های توسعۀ آن و میدان‌ها و محوطه‌های تاریخی شناخته شده و مرتبط با موضوع معرفی شده‌اند. فصل چهارم، شکل‌گیری میدان ارگ و استطبل را در دورۀ زندیان معرفی می‌کند و دو فصل بعدی نیز به ترتیب به تحول و تغییر میدان ارگ به توپخانه و تبدیل میدان استطبل به مشق در روزگار قاجار و نابودی و فروپاشی آن در دوران پهلوی اختصاص دارد. دوره‌بندی تحولات میدان‌ها (زندیه، قاجاریه و پهلوی) به ترتیب از مباحث تاریخی و منابع مکتوب آغاز شده و سپس تصاویر و عکس‌های تاریخی موجود مورد خوانش و تحلیل قرار می‌گیرند. پس از این دو مرحله، موارد زیر برای بازیابی طرح هر میدان ارائه شده است:

1. ساختار میادین و ارتباطات فضایی آنها (شامل کالبد میدان‌ها و عملکردهای گرداگرد آنها، ساختار میدان‌ها و ارتباطات فضایی آنها، ارزش فضایی میدان‌ها و معیارهای طراحی و ویژگی‌های منظرین آنها)؛
2. زندگی میدان‌ها و رویدادهای تاریخی آنها (شامل رخدادهای حکومتی- نظامی، جزائی و مذهبی- آیینی)؛

• آخرین بخش کتاب، نتیجه‌گیری آن است که ضمن ارائه طرح اولیه میدان ارگ و استطبل در دوران زندیان، بازنمایی سه‌بعدی میدان ارگ را نیز در خود دارد. در این بخش تحولات این دو میدان در دوران قاجار و پهلوی به طور مختصر یاد‌آوری شده و ماهیّت میدان‌ها و نقش و کارکرد واقعی آنها نیز متناسب با شرایط اجتماعی، ویژگی‌های کالبدی و ساختاری شهر شیراز و همچنین اوضاع و احوال حکومتی آن دوران تشریح شده است.