منشآت صادقای تبریزی

مجموعه اسناد تاریخی و اجتماعی  از دوره سلجوقی تا صفوی به کتابت میرزا محمد صادق ناظم تبریزی ( صادقای تبریزی ) کاتب، خوشنویس ، شاعر و تذکره نویس روزگار صفوی که توسط دکتر رضا شاه ملکی تصحیح شده است.

 درون مایه ی نسخه فوق شامل مضامینی چون فرامین پادشاهان، اسناد دیوانی، فتح نامه ها، و  منشآت و اخوانیات از روزگار سلجوقی تا اوایل صفوی است که تاکنون مورد نقد و انتشار قرار نگرفته اند و می تواند در جای خود به فهم حلقه های مفقودی از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران و برخی همسایگان یاری رساند.

خواجه محمدصادق ناظم تبریزی، معروف به صادقا (صادقای تبریزی)، كاتب این مجموعه‌ی منشآتی، شاعر، تذکره‌نویس، خوشنویس و كاتب ایرانی سده‌ی یازدهم هجری در شبه‌قاره‌ی هند و دربار صفوی، اهل تبریز و ساكن عباس‌آباد اصفهان بوده و اهلِ تاریخ و ادبیات او را بیشتر با «تذکره‌ی ناظم» می‌شناسند.  صادقای تبریزی از كاتبان و خوشنویسان دربار شاه‌عباس صفوی به‌حساب می‌آمده و مانند بسیاری دیگر از كاتبان و دبیران تاریخ دیوانی ایران در روزگار اسلامی، ضمن آشنایی با فن دبیری و انشاء و نویسندگی، به گردآوری اسناد و مكاتبات و منشآت دیوانی دوره‌های مختلف تاریخی تا روزگار معاصر خود (از روزگار سلجوقی تا صفوی) پرداخته است. از صادقای تبریزی (محمد ناظم تبریزی)، افزون بر کتابت این مجموعه‌ی منشآتی کمتر شناخته شده، تذکره‌ای تحت عنوان «نظم گزیده»، دیوانی مشتمل بر شش هزار بیت از غزلیات، رباعیات، قصاید و یک مثنوی با عنوان «فیروز و شهناز» نیز به جای مانده ‌است . تاریخ دقیقی برای تولد او نمیتوان در نظر گرفت، اما بررسی های تاریخی دلالت بر تولد وی در تبریز و در خاندانی اهل فرهنگ و دالبسته به دانش در حدود سال ۹۷۲ ق دارد. آنطور که پیدا است صادقای تبریزی که از دوستان کلیم کاشانی (۱۰۶۲ - ۱۰۷۳ ق) نیز بود و در دربار شاه عباس به عنوان کاتب و شاعر جایگاهی ممتاز داشت، در حدود دهه سوم قرن ۱۱ هجری راهی هندوستان شده است و پس از چندی اقامت در گجرات، به دربار ابراهیم عادلشاه ثانی (حکومت: ۹۸۸–۱۰۳۵ق) در دکن وارد شده است و قصیده ای نیز در مدح وی سروده. قلمرو موضوعی این مجموعه در خصوص تاریخ ایران و در بازه‌ی زمانی سده‌ی ٥ تا ١١ هجری قمری است؛ یعنی از روزگار ورود تركان سلجوقی به ایران و نیز تشكیل دولت توسط آن‌ها تا ادامه‌ی تاریخ ایران تا اواسط روزگار صفوی. در این نسخه فرامین، اسناد، منشآت و... متعددی از سلسله‌هایی چون سلجوقی، سلجوقیان روم، خوارزم‌شاهی، مغول و ایلخانان، تیموری، خانات محلی از سلجوقی تا صفوی، تیموریان هند، صفویه، عثمانی و ... به چشم می‌خورد. قلمروی مكانی اسناد و مکتوبات نسخه و مندرجات آن‌ها، شامل جغرافیای تاریخی ایران (ایران فرهنگی، تاریخی، سیاسی و جغرافیایی) از روزگار سلجوقی تا اواسط دوره‌ی صفوی است.در توضیح چگونگی روش این پژوهش با توجه به تک‌نسخه بودن اثر، نسخه‌ی حاضر موسوم به ٢١- ب در حکم نسخه اساس قرار گرفت. و با توجه به همین نكته، به جز اسنادی که در بخش روش تصحیح در همین مقدمه به آنها اشاره رفته است و در مورد آنها روش تصحیح انتقادی در پیش گرفته شده، تصحیح اثر حاضر جدا از جنبه‌ی علمی و انتقادی، ناگزیر به روش «قیاسی» به پیش رفت. پس از تهیه‌ی نسخه و تورق و تصفح آن، رکاب‌های اوراق مطابقت داده شد و از كمال و یا نقص و یا افتادگی‌های احتمالی نسخه‌ آگاهی حاصل گردید. سپس با دقت و امانت تمام، به استنساخ متن نسخه همت گمارده شد.  تاریخ كتابت نسخه نیز تعیین گردید كه اصولاً از تاریخ مرقوم در ترقیمه‌های كاتبان به‌دست می‌آید. چون نسخه‌ی "۲۱-ب" دارای ترقیمه نبود و یا ترقیمه‌ی آن افتاده بود، با استفاده از قرائن و شواهد به تاریخ احتمالی کتابت دست یافته شد.  در هنگام استنساخ، جز در مواردی كه خطای كاتب در آن‌ها محرز بود و در فرآیند تصحیح و متن اصلی به آن‌ها بر طبق اسلوب تصحیح اشارت شده، به‌ هیچ‌ عنوان از نسخه‌ی اساس، عدول نشده و صورت ضبط نسخه و نكات کتاب‌آرایی نوین رعایت شده است. نکات گنگ یا مجهول متن و مستندات نیز آورده شده است وکار  تصحیح همراه با یافتن مآخذ و مصادر اقوال و نقل‌ها، تنظیم یادداشت‌ها، نگارش مقدمه و تعلیقات انجام یافت.