نقش دولت در اقتصاد (مجموعه مقالات)

مسألة جایگاه دولت و نقش آن در اقتصاد، از زمان پیدایش دانش اقتصاد همواره مورد بحث اقتصاددانان و صاحبان اندیشه در مکاتب گوناگون اقتصادی بوده است. اسلام هم که نظریة ادارة جوامع و سوق دادن آن‌ها به صلاح و سداد است، بی‌تردید در زمینة جایگاه و نقش دولت در اقتصاد بی‌نظر نیست. با این حال، در نگرش اهل نظر به این موضوع اختلافاتی وجود دارد و از این‌رو تحقیقات گسترده در این باب ضروری می‌نماید. گرد آمدن اندیشه‌های گوناگون می‌تواند برای چنین تحقیقاتی بسترسازی کند و ادبیات این بحث را غنی سازد. در محور نخست این کتاب، نظریات مکاتب غیراسلامی مورد تأکید است. این محور دربردارندة چهار مقاله است که به بررسی و نقد نظریه‌های مکاتب سرمایه‌گذاری و سوسیالیستی می‌پردازد. مقالة نخست، تحت عنوان «جایگاه دولت در مکاتب لیبرالیستی» از دو بخش تشکیل شده است. مؤلف در بخش نخست، ضمن مطالعة دولت در مکتب کلاسیک، اساسی‌ترین نقد خود را متوجه مبانی فلسفی و نگاه یک‌بعدی این مکتب به حیات مادی انسان کرده است. در بخش دوم نیز تحولات اساسی مکتب ایران و رویکردهای امروزین آن بررسی شده است. مقالة دوم باعنوان «دولت در اقتصاد کینزی»، اندیشه‌های کینز را که در مقابل مکتب کلاسیک طرح شد و چند دهه بر اقتصاد کشورهای غربی حاکم بود، تبیین نموده است. در بخش اول این مقاله، فلسفه و نظریه‌های سیاسی کینز که به‌گونه‌ای در آرای اقتصادی او مؤثر بوده، بررسی شده است. در بخش دوم نیز اندیشه‌های اقتصادی کینز، از قبیل نظریة کمبود تقاضای کل، تفکیک بین تقاضای مؤثر و بالفعل، پایین بودن میل نهایی به مصرف ثروتمندان و نظریة بهره، تبیین شده است. مقالة سوم باعنوان «دولت در اقتصاد سوسیالیستی» به بررسی اندیشه‌های پیروان سوسیالیسم می‌پردازد. در این مقاله پس از بیان چگونگی پیدایش اقتصاد سوسیالیستی و جایگاه دولت در آن، نقاط قوت و ضعف اقتصاد با برنامه‌ریزی متمرکز دولتی ذکر و عوامل فروپاشی این نظام و نیز نوسازی اقتصادی تجزیه و تحلیل شده است. در مقالة چهارم باعنوان «تحلیلی مقایسه‌ای از دولت در مکتب اقتصادی سیاست»، نظریة دولت در این مکتب بررسی شده است. پیشینة تاریخی واژة دولت، دیدگاه‌های اندیشمندان دربارة دولت، نارسایی‌های بازار و نارسایی‌های دخالت دولت در اقتصاد و فرضیة اهل نظریة دولت در مکتب اقتصادی سیاست، از مباحث این مقاله است.

بعد از رحلت پیامبر(ص) بیشتر حکومت‌های اسلامی براساس دیدگاه اهل‌سنت تشکیل شده است و از این‌رو نظریات آنان اهمیت خاص دارد. محور دوم کتاب، نظریه‌های اندیشمندان اهل تسنن است و در آن دو مقاله نگاشته شده است. مقالة نخست باعنوان «دولت در اقتصاد از دیدگاه اندیشمندان اهل‌سنت»، نتیجه‌گیری نظریات چند تن از اقتصاددانان اسلامی اهل سنت است. توضیح فلسفه وجود و دخالت دولت، اهداف اقتصادی دولت، مسئولیت‌ها، منابع مالی و اختیارات دولت اسلامی، از اهم مباحث کتاب است. مقالة دوم باعنوان «نقش اقتصادی دولت در اسلام»، به وظایف، اولویت‌ها، قلمرو، اهداف اقتصادی و محدودیت‌های فعالیت‌های اقتصادی دولت می‌پردازد.

محور سوم کتاب، نظریه‌های اندیشمندان شیعه دربارة دولت است. در این محور، سه مقاله به توضیح نظریه های سه فقیه بزرگ شیعه می‌پردازد. مقالة نخست باعنوان «دولت در اقتصاد از دیدگاه شهید صدر(ره)» درصدد است منظومه‌ای فلسفی، اجتماعی و اقتصادی از رابطة دولت با ماهیت و حقیقت انسان و زندگانی اجتماعی‌اش براساس دیدگاه‌های شهید صدر(ره) ارائه کند. مقالة دوم باعنوان «دولت در اقتصاد از دیدگاه امام خمینی(ره)» به شرح نظریات رهبر فقید انقلاب اسلامی ایران در این‌باره پرداخته و مبانی نظریة دولت، اهداف دولت و بازار و وظایف اقتصادی دولت را از دیدگاه امام تبیین کرده است. مقالة سوم باعنوان «دولت در اقتصاد از منظر شهید مطهری(ره)» به اندیشه‌های این متفکر بزرگ دربارة مبانی، اهداف و مسئولیت‌های دولت پرداخته است.

محور چهارم کتاب، نقش دولت در اقتصاد ایران است و مشتمل بر دو مقاله است. مقالة نخست باعنوان «دولت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وظایف و اختیارات دولت را در قانون اساسی بررسی می‌کند و مبانی نظریة دولت، اهداف دولت و مسئولیت‌ها و وظایف اقتصادی دولت را در قانون اساسی وامی‌کاود. مقالة دوم با عنوان «ماهیت و ساختار دولت در ایران»، تحول مفهوم و ساختار دولت را در تاریخ معاصر ایران بررسی کرده و برپایة «قلمرو دخالت دولت در اقتصاد»، طیفی از انواع دولت‌ها را معرفی نموده است.