پژوهشی در عصمت معصومان (ع)

عصمت در لغت به‌معنای منع کردن و بازداشتن است و در اصطلاح به مصونیت پیامبران و امامان در مقابل گناه و یا خطا اطلاق می‌شود. برخی از اندیشمندان،‌ عصمت را ملکة نفسانی دانسته‌اند و برخی آن را تنها لطف الهی پنداشته‌اند. در تعالیم اسلام و آثار عالمان اسلامی، واژه‌های تنزیه، توفیق و صدق، امانت و تبلیغ معادل عصمت دانسته شده‌اند. عصمت امری ممکن است،‌ زیرا ارباب عصمت «انسان برتر» به‌شمار می‌آیند و نه «برتر از انسان» و از این‌رو، با آن‌که غرایز و قوای نفسانی در آن‌ها وجود دارد، گناه نمی‌کنند و نمی‌لغزند. این امر به‌منزلة سرکوب قوا نیست، بلکه تعدیل قواست. برخی بر‌آنند که بشر بودن معصومان،‌ بار معنایی واژة عصمت و برخی از آیات و روایات، ممکن است تصور جبری بودن عصمت را پدید آورند. اما عصمت امری اختیاری است و نه جبری. سقوط از ارزش‌ انسانی، عدم شایستگی برای الگو شدن، برتری نداشتن بر دیگران،‌ ناسازگاری با تکلیف، بی‌معنا شدن عصمت و عدم استحقاق پاداش، پیامدهای نادرست جبری‌انگاری عصمت به‌شمار می‌آیند. اما بحث در این است که منشأ اختیاری بودن عصمت چیست. متفکران به این موارد اشاره کرده‌اند که البته هریک جای نقد و بررسی دارد: لطف الهی، علم معصومان به مفاسد گناهان، محبت الهی، نیروی خرد، اراده و انتخاب،‌ و علم و اراده. البته نظریة اخیر، یعنی توجه به علم و ارادة معصومان، دقیق‌تر به‌نظر می‌آید. در پرتو همین نظریه می‌توانیم رابطة بین عصمت و موهبت خداوندی را سنجیده‌تر دریابیم. بنابراین، شایستگی‌های اختیاری وجه اختصاص این موهبت به معصومان به‌شمار می‌آیند.

مفهوم عصمت تا حدودی در یهودیت و نیز در مسیحیت اعتبار و جریان دارد. اما در اسلام، عصمت از تعالیم اساسی و بلکه از ضروریات دین است. پیامبر(ص) در برخی از روایات به عصمت خویش و اهل بیت(ع) تصریح کرده است. در برخی از مقاطع تاریخی نیز بر مسألة عصمت پیامبر(ص) تأکید شده است. پس برخلاف گمان برخی از نویسندگان، در منابع اولیة اسلامی به عصمت پیامبر(ص) اشاره شده و نیز عصمت در اسلام، مفهومی جدا و برتر از عصمت در ادیان دیگر دارد. البته برخی نیز اعتقاد به عصمت را تحت تأثیر فرهنگ ایران باستان، متصوفه، آموزه‌های زرتشتی و مکتب تشیع دانسته‌اند. پژوهش‌های تاریخی بر همة این گمان‌ها خط بطلان می‌کشد. پیامبران در مقام تلقی و ابلاغ وحی عصمت دارند، زیرا بدون عصمت‏‎ْ بعثت بی‌معناست. این عصمت، هدایت تکوینی است و معجزه نشانة آن. قرآن کریم به عصمت انبیا در مقام تلقی و ابلاغ،‌ فراوان اشاره کرده است. البته برخی می‌کوشند تا با القای پاره‌ای از شبهات، دامن وحی و پیام‌آوران وحی را آلوده کنند. واکنش پیامبر در هنگام بعثت، خبر دادن خداوند از تردید انبیا در وحی، افسانة غرانیق و تجربی‌انگاری دین، برخی از بنیادهای این شبهات به‌شمار می‌آیند که هریک پاسخی جداگانه می‌طلبد. عقیدة شیعه و اکثر فرقه‌ةای اسلامی این است که انبیا پیش و پس از بعثت خود،‌ موحد و خداپرست بوده‌اند. آیات و روایاتی چند بر اثبات عصمت اعتقادی انبیا دلالت می‌کنند. در ذیل این بحث باید به پاسخ شش شبهة مطرح در این زمینه پرداخت. انبیا در مقام عمل نیز معصومند. بررسی دلایل عقلی و نقلی این مدعا، مفهوم عصمت عملی انبیا را آشکار می‌سازد. در این زمینه نیز به طرح هشت شبهه و پاسخ آن‌ها پرداخته می‌شود. یکی از دقیق‌ترین ابعاد عصمت انبیا، مسألة عصمت آنان از سهو و خطاست که در کتب کلامی مورد بحث قرار گرفته است. اهل سنت، انبیا را مصون از خطا ـ در موارد غیروحیانی ـ نمی‌دانند، اما شیعه هر نوع خطایی را از آنان نفی می‌کند و دلایل متعددی بر آن می‌آورد. همچنین اهل سنت، عصمت را در غیر پیامبر اکرم(ص) نمی‌پذیرند، ولی عقیدة‌ شیعیان این است که ائمه مسلمانان ـ که جانشینان پیامبرن ـ باید همانند پیامبر معصوم باشند. شیعه برای اثبات مدعای خویش به ادله عقلی و نقلی فراوان استناد می‌کند. برهان عقلی عصمت امام، آیات قرآن کریم، همچون آیة «اولواالامر» و آیة تطهیر، و نیز روایات فراوان مستند این ادعایند. در منابع اسلامی، بر عصمت فرشتگان نیز تأکید شده است.